Thijs de Gooijer is een van de vrijwilligers van bezoekerscentrum Cacao de Zaan, in de volksmond ook wel cacaomuseum genoemd. Thijs heeft twee boeken over de Zaanstreek geschreven: een over de molens en een over fabrieken die cacao produceerden. En op de site van De Orkaan publiceert hij regelmatig verhalen over de cacaogeschiedenis in de Zaanstreek. Hieronder vertelt hij over de geschiedenis van de cacaofabriek waar hij lang heeft gewerkt.
De Onderneming investeerde in de chocoladefabriek
‘Begin vorige eeuw was er een groep Zaandijker ondernemers die via de coöperatieve handelsonderneming ‘De Onderneming’ investeerde in vastgoed en handel. Het doel was winst te maken om dat over de deelnemers te verdelen.
Op 3 november 1910 werd een advertentie geplaatst waarin een degelijk bekwaam vakman in de cacaobranche zonder kapitaal contact zoekt met heren die wel in het bezit zijn van kapitaal om samen een cacao of chocoladefabriek op te richten.
60 aandelen
Op 3 april 1911 wordt de naamloze vennootschap Chocoladefabriek de Zaan opgericht. Bij de oprichting worden zestig aandelen uitgegeven. Jan Huysman die toen nog geen lid was van de handelsvereniging had 1 aandeel in zijn bezit. De heer H. Zwart werd directeur van de fabriek voor een salaris van 25 gulden per week. Er werden vijf commissarissen benoemd waaronder Jan Huysman.
Het bezit van de chocoladefabriek zou in de daaropvolgende jaren veel discussie opleveren binnen ‘De Onderneming.’ De fabriek liep heel slecht, elk jaar leed het verlies. Het negatieve resultaat drukte zwaar op de exploitatierekening en wil men het liefst afscheid nemen van de fabriek.
Huysman ziet toekomst
Jan Huysman, die elk jaar de tekorten uit eigen zak aanzuiverde, doet in 1916 een bod om de aandelen over te nemen tegen de prijs die leden betaald hebben. Het gaat om 500 gulden per aandeel. De leden gaan akkoord, bij hen viel een zware last van hun schouders. Jan Huysman zag wel toekomst in deze branche en neemt de leiding.’
De fabriek begon met een reepje van 1 cent en rumbonen.
‘Jan Huysman had het cacaovak geleerd met molens. Hij kocht overal cacao en cacao-afval. Dat verwerkte en zuiverde hij in zijn vier molens op schiereiland De Hemmes in Zaandam. Molen De Oranjeboom aan het Krengelgat aan het begin van De Hemmes was de koninginmoeder van ons bedrijf, daar heeft hij het meeste geld mee verdiend.
Naast de vier molens die in zijn bezit waren, waren er nog twee andere molens die af en toe voor hem draaide. Daar verdiende hij goed geld mee, dus het verlies van de fabriek in de eerste jaren kon hij wel hebben.’
Blauwdruk fabriek
De fabriek heeft altijd in Zaandijk gestaan aan de Wilhelminastraat. In Zaandam was de brekerij waar de bonen binnen kwamen, die werd later naar Zaandijk verplaatst en tegenwoordig is het onderdeel van de fabriek in Koog aan de Zaan.
‘In het museum kun je nog de blauwdruk zien van de eerste fabriek. Die mat 14 bij 15 meter, was twee hoog en er was een kelder. Daar zijn ze begonnen. Veel herkenbaars is daar niet van over. Jan Huysman had als hobby om samen met zijn vrouw Kaatje Krijt toertjes te maken met paard en wagen door de Zaanstreek. Het gebouwtje dat fungeerde als paardenstal staat er nog wel. Vroeger woonde de koetsier hierboven. Dat is de enige herinnering aan de oude tijd.’
Astra oftewel sterrenlicht
‘In die tijd waren er veel cacao- en chocoladefabrieken in de Zaanstreek. Denk aan Boon, Arriba, Pette, Grootes, De Jong, TOC, Stuurman en Hollandia. Zij hadden allemaal hun eigen boonverwerking en recepten. Een van de grootste successen van Cacao de Zaan was de cacaoboter, daar was in Amerika een grote markt voor. Astra oftewel sterrenlicht was de merknaam.
Mooi is het verhaal dat een agent een keer op de beurs kwam met een doos Astra van Cacao de Zaan. Onder grote belangstelling pakte hij het ter plekke uit, een applaus volgde. De prijzen stegen daarna flink.
De kracht van Jan Huysman was dat hij een goede ondernemingsgeest had, mensen om zich heen verzamelde die heel goed wisten hoe ze een goede kwaliteit cacao konden maken en die de markt en de buitenlandse valuta goed kenden.’
Familiebedrijf voor Amerikaanse overname
‘Jan Huysman maakte het bedrijf sterk en levensvatbaar, zijn zoon Willem breidde het uit. Het was vroeger een echt familiebedrijf, met in de Raad van Commissarissen schoonfamilie. Het was een sociaal bedrijf waar het gezin van de werknemers zomers kolen kreeg en in de winter aardappelen. Regelmatig werd er ook boter en hagelslag verstrekt. Voor de werknemers waren er zomerhuisjes. De lonen waren goed.
Hier werken nog altijd mensen die soms wel 40 jaar in dienst zijn. Er is weinig doorstroming. Nieuwe medewerkers hoor je bij binnenkomst nog wel eens mopperen dat ze het hier niet vol houden. Maar 25 jaar later zijn ze er nog steeds, en dan hoor je ze nog steeds mopperen.
Dat hoort ook bij de Zaankanter, dat mopperen.
Moeilijke tijden
Willem Huysman, de zoon van Jan, voorzag moeilijke tijden in de toekomst. Met name de concurrentie in de landen waar de bonen vandaan komen en de opkomst van de substituut-cacaoboters zouden een grote negatieve rol kunnen gaan spelen in de ontwikkeling van het bedrijf.
In 1964 werden alle aandelen overgenomen door het Amerikaanse bedrijf Grace. Willem Huysman trad af als directeur en werd opgevolgd door zoon Jan, die later ook aftrad. Het betekende het einde van een rijke familiegeschiedenis in de Zaanse cacao.
Hakjes in het zand
De Zaankanter, maar ook de West-Fries is niet zo vatbaar voor verandering, daar zijn ze nogal terughoudend in.
De cultuur van De Zaan was om eerst de hakjes in het zand te zetten. Maar wanneer ze de medewerkers meekrijgen, dan heb je een goede aan ze.
In 1996 behoort cacao niet meer tot de prioriteit van Grace en gaat de hele tak in de verkoop. Het Amerikaanse ADM werd de nieuwe eigenaar. Tegenwoordig maakt ‘De Zaan’ in Koog aan de Zaan en ‘De Mooriaan’ in Wormer deel uit van Olam, met een hoofdkantoor in Singepore.
‘Inmiddels ben ik alweer zes jaar met pensioen. Bij ‘De Zaan’ was ik verantwoordelijk voor het verwerken van producten die aan zeer strenge eisen op het gebied van kwaliteit moesten voldoen. Denk aan fijnheid, kleur, vetgehalte, etc. Daarnaast leidde ik nieuwe werknemers en cliënten rond. Dan gaf ik een presentatie over het proces binnen de fabrieksmuren en de geschiedenis van het bedrijf.
Zaanlogo
Aan de nieuwe werknemers hield ik dan altijd voor: “Het maakt niet uit op welke afdeling je gaat werken. Maar wees er altijd van bewust dat De Zaan een geweldige naam heeft in de internationale cacaowereld. Een naam die borg staat voor kwaliteit en op het gebied van voedselveiligheid aan de strengste eisen voldoet. Die twee eisen houden de naam van het bedrijf hoog.”
Zo is het logo met het scheepje in de loop der tijd wel eens vervormd, maar nu weer in oude glorie hersteld.’
Meer verhalen over de Zaanse cacao
Lees ook het verhaal over het cacaomuseum
Plannen voor De Hemmes