Het complex van stoomrijstpellerij Hollandia omvatte de panden Java, Hollandia, Bassein, Saigon en Batavia. De rijk gedecoreerde voorzijde was gericht op de Zaanbocht waar de schepen met rijst afmeerden. De monumentale panden fungeerden vroeger als visitekaartje voor de ondernemer.
Dit verhaal werd in oktober 2012 gepubliceerd in het boek Kijk Zaans. Vanwege 50 jaar Zaanstad blikken we met verhalen uit de oude doos terug.
‘Al meer dan 50 jaar zijn mensen in de weer om houten Zaanse koopmanshuizen te behouden. Zo ontstond bijvoorbeeld de Zaanse Schans.’ Conny Scholtes van de Vereniging Zaans Erfgoed: ‘Houten Zaanse huizen moesten wijken voor uitbreiding van wegen en woonwijken. Sinds de jaren zeventig wilde men ook de oude fabrieken afbreken, als daar niet meer efficiënt kon worden gewerkt. Aanvankelijk zag men de waarde van die fabrieksgebouwen totaal niet in; ze herinnerden te veel aan stank en zweet. Maar toen het papierconcern Van Gelder in Wormer werd gesloopt, werden de mensen wakker. Tweeënhalve eeuw had de papierproductie het dorp gedomineerd, duizenden mensen hadden er gewerkt, en daar bleef vrijwel niets van over! Slecht vijf dragende pilaren bleven bewaard.
In de jaren negentig besefte het Rijk dat ook gebouwen uit de periode 1850-1945 deel uitmaakten van de geschiedenis. Er werden jonge monumenten aangewezen. Als eerste industrieel monument in de Zaanstreek werd Mercurius gerestaureerd. Later volgden de binnen- en buitenkant van Lassie en de pakhuizen aan de andere zijde van de brug. Rond 1900 was de Zaan een belangrijke verkeersader, en deze wand van pellerijen en pakhuizen was het centrum van de wereldhandel in rijst. De rijst kwam uit Nederlands-Indië, werd overgeladen op tjalken en naar Wormer gezeild. Daar sjouwden mannen de zware balen uit de ruimen op hun rug de pakhuizen in. Aan de gevel van Lassie zie je nog een losladder hangen.
De eigenaren woonden in directeursvilla’s aan de overkant van het water. Ze waren trots op hun bedrijven, en wedijverden in architectuur en versieringen in het metselwerk.
In de verschillende fabriekspanden herken je een duidelijke ontwikkeling in stijlen, van 19e-eeuwse neorenaissance tot het nieuwe zakelijke bouwen uit de 20e eeuw. De symmetrie die in die periode heel belangrijk was, zie je overal terug. Het pand Java is later gebouwd, dus daar wordt de symmetrie niet meer toegepast. Ook in de constructiemethodes zie je een ontwikkeling: van gietijzeren kolommen in Batavia, tot betonskeletten met paddenstoelenconstructie in Mercurius. Sinds de panden rond de eeuwwisseling zijn schoongemaakt en gerestaureerd, is de kwaliteit goed zichtbaar geworden.’
Onderstaande reportage met fotografie van Elroy Blom werd gepubliceerd in het boek Kijk Zaans (2012). Kijk voor meer informatie over Zaans Erfgoed op de website.
Ge Sombroek vertelt over de restauratie van Pakhuis Saigon in het boek Zaanse Parels (2014)
Saigon (1898) is gebouwd in opdracht van de familie Laan, zij behoorden tot de notabelen van de Zaanstreek. Deze ondernemers handelden in rijst. Dit haalden ze uit Azië om het hier te pellen en daarna over heel de wereld te distribueren. Het pellen vond eerst plaats in vele pelmolens en daarna in de stoomfabrieken. Pakhuis Saigon werd alleen gebruikt om rijst in op te slaan. In de kantoren aan de overzijde van de Zaan werd de wereldhandelsprijs van rijst bepaald. Vanuit hun kantoren aan de overzijde van de Zaan hadden de eigenaren van deze fabrieken een prachtig uitzicht op hun rijstimperium.
Ze werden door die positie puissant rijk en wilden dat ook wel enigszins uitstralen. Daarom kozen ze de Amsterdamse architecten Van Rossum en Vuyk, die ook verantwoordelijk waren voor de bouw van Carré, voor het ontwerp van Saigon.
Zaankanters mogen blij zijn dat dit ooit gebouwd is en nu weer een tweede leven heeft gekregen. We hebben bij de restauratie zoveel mogelijk details behouden. Op de karakteristieke gietijzer kolommen staan nog de nummers waar de rijstbalen werden opgeslagen. Ook zijn de koppelstukken behouden met stalen liggers.
Iedere dag raak ik weer geboeid door de vorm en architectuur van deze panden. Mooie dingen gaan soms weer vervelen, maar dat gebeurt hier niet dus moet het wel mooier zijn als mooi!
Onderstaande reportage met fotografie van Wim Brinkman werd gepubliceerd in het boek Zaanse Parels (2014).
