Oktober is de maand van de geschiedenis. Bij het Gemeentearchief organiseren ze verschillende activiteiten om de Zaankanters, die al bijzonder veel interesse hebben in de historie, nog wat extra te enthousiasmeren om een (virtueel) bezoekje te brengen. Zo plaatsen ze elke zondag in oktober een verhaal op de website van een vrijwilliger of bezoeker die vertelt waar hij of zij gelukkig van wordt in het archief. Zaanse Verhalen tekende al het verhaal van Wim Visser op.
Historie van Zaandam is mijn hobby
In het Gemeentearchief in het stadhuis in Zaandam werken zo’n 55 vrijwilligers. Wim Visser, is een van hen. Andere ‘jongens’ die er werkten, hadden hem er op attent gemaakt. ‘Op een maandag ben ik bij het archief in Koog aan de Zaan een kijkje gaan nemen, op dinsdag was ik er al aan het werk. Inmiddels zijn we zeker 12,5 jaar verder. De historie van Zaandam, waar ik ben geboren en altijd heb gewoond, is mijn hobby. Mijn ouders vertelden vroeger al veel en ik ben altijd met Zaandam bezig geweest. Het moet gek lopen, als ik het niet weet. Ik hou van Zaandam, hier heb ik ook dertig jaar als semi-prof gevoetbald en ken zoveel mensen.’
Het leukste is als ik in het archief iets vind wat ik nog niet weet.
Dat komt niet vaak voor, maar dan ziet mijn vrouw het direct als ik thuis kom.’
Geluk in het archief: De Gedempte Gracht
Je moet een verhaal construeren aan de hand van allerlei bronnen. ‘Een van mijn onderwerpen waar ik een jaar onderzoek naar heb gedaan, is de Gedempte Gracht in Zaandam. Aan de hand van raadsvergaderingen, foto’s en ansichtkaarten heb ik een verhaal geconstrueerd van zeven pagina’s. Het water in de gracht kwam vroeger uit het Westzijderveld, de spoorlijn was er nog niet. Overal waren toen wegsloten. De naam van de gracht is een paar keer aangepast. Vroeger was het een brede straat met een gracht waar mensen aan woonden en een voortuin hadden. De ene zijde heette Zilverpad en de andere Kuiperspad. Er waren vroeger maar een paar winkels en bedrijven. Omdat er behoefte was aan een winkelstraat en dit in verhouding een brede straat was, is een deel van de gracht in 1858 gedempt. Er was toen nog geen straatverlichting, daarom plaatsten ze palen midden in de gracht zodat het gedeeltelijk verlicht werd. Pas tientallen jaren later was er geld om het tweede deel van de gracht te dempen zodat de winkelstraat doorgetrokken kon worden. In het archief vond ik het verhaal over de Amsterdammer die zijn grote tuin bij zijn hoekhuis op de hoek van de Westzijde en de Gedempte Gracht, waar nu de juwelier in zit, niet wilde verkopen. Door een stevige lobby is het uiteindelijk gelukt om hem tot verkoop te verplichten.
De demping van de gracht had natuurlijk gevolgen voor de molens die onder meer in het Westzijderveld en in de buurt stonden. Het was een tijd van armoede waarbij molens regelmatig in de fik vlogen en steeds minder belangrijk werden.’
Er is heel veel veranderd.
Arresleewedstrijden op de Westzijde
Om het verhaal te kunnen vertellen heeft Wim Visser verslagen vanaf 1610 gelezen. ‘Zo kwam je af en toe leuke dingen tegen. Zo vond ik ook dat er van 1920 tot 1930 arresleewedstrijden werden gehouden van de Westzijde tot de Rustenburg. In de strenge winters streden twee paarden met slee en krullen tegen elkaar.
De markt op de Rozengracht is een noodsituatie. Vroeger was de markt op de Gedempte Gracht. De vismarkt had een aparte plek op de kop van de Gedempte Gracht, vanwege de stank is uiteindelijk een stuk straat geasfalteerd. Met de Paasdagen was de veemarkt. In het archief vond ik de aankoop van drie grote vuurpotten voor de Gedempte Gracht, want het was op de markt vaak stervenskoud. De marktlieden bleven warm door stokken, kolen en hout in de potten te verbranden. De potten waren overigens gemaakt bij de gasfabriek.’
Kermis hoogtepunt van het jaar
‘De jaarlijkse kermis was berucht waarbij mensen heen en weer liepen tussen de knetterdrukke Gedempte Gracht en de sluizen en de Burcht, waar je nog wat kon bewegen. Het was een prachtig loopje langs de sluizen en het standbeeld. Het was er toen echt armoedig, nu is het er sjiek.
Hoogtepunt voor mij was de bokstent, zeker als een Zaandammer de sterke kerel van de kermis neer sloeg. De waarzegster en sensatietenten waren ook populair.
Mooi is ook het verhaal van de paardenrennen op de Stationsstraat. En de vondst dat in 1885 de ‘Vereniging tot plaatselijk nut’ 216 werkloze mannen de kans bood om vier weken te werken. Er werd gedobbeld hoeveel de mannen betaald moesten krijgen. In de Stationsstraat stonden alleen maar bomen, een commissie wilde deze verfraaien met een fontein. Dat ging niet zo snel, maar uiteindelijk kwam er op 5 mei 1920 een fontein op het midden van de gracht.
Zo kom ik veel verhalen tegen, die ik al in grote lijnen kende en waar ik in het archief de puntjes op de I vindt zodat ik ze helemaal kan invullen.’
Lorrie lopen
Wim Visser vertelt enthousiast over het lorrielopen in Zaandam. In het archief zijn daar geen verhalen of foto’s van te vinden, wel beelden uit Amsterdam. Hij vult zelf de geschiedenis aan met zijn verhaal. ‘Direct na de oorlog streden lagere scholen tegen elkaar met lorrielopen. Dit was een houten kar die alleen bestuurd kon worden met touwen. We waren met negen jongens, inclusief de bestuurder. De race werd gestreden in de Stationsstraat. Aan het eind van de straat werd de kar door de brandweer ondergedompeld in het water en je moest deze zo snel mogelijk en goed gevuld weer naar de andere kant zien te krijgen. Je moest de touwen goed strak houden, anders viel je om. Een regel was dat je met z’n allen de finish moest bereiken. Een keer ben ik gevallen en ik bloedde enorm. De jongens hebben mij toen op de lorrie gegooid zodat we toch samen de eindstreep behaalden. Alle jaren dat ik mee mocht doen, was ik er bij.’
En lees ook Het archief is de zolder van Zaanstad