‘Er zijn Zaankanters die niet van de Zaanse Kaper hebben gehoord. En zelfs ook nooit hebben geweten dat we hier klederdracht hadden. Het is een dode dracht, want het wordt niet meer gedragen.’
Vera Kaat is een van de bestuursleden van het privé-initiatief de Zaanse Kaper. Deze kostuumgroep laat overal waar er vraag naar is de kleding zien waarbij ze presentaties geven over allerlei facetten uit de geschiedenis en de kostuums.
Het 25-jarig bestaan van de kostuumgroep wordt gevierd op zaterdag 13 april 2019 in de kerk De Ontmoeting, Parklaan 1 in Zaandijk. Meer informatie
Het verhaal begint bij de geschiedenis van de Zaanstreek en de klederdracht, waar Vera Kaat prachtig over kan vertellen.
Hoe zag de Zaanstreek eruit vanaf de 17e eeuw?
‘De Zaanstreek is redelijk vermogend geworden door alles wat Amsterdam afstootte en niet binnen de stadsmuren duldde, vanwege de overlast van geluid en stank. Daarom kregen wij hier weverijen, blekerijen, zeilmakerijen, blokmakerijen en werd hier scheepsbeschuit gemaakt. Op de plek waar nu het Zaantheater staat, waren bijvoorbeeld drie scheepswerven. We profiteerden enorm van de opkomst van de VOC begin 17e eeuw.’
De vermogende mannen konden door uiterlijk vertoon laten zien hoe goed hun handel floreerde.
Iedere maand zetten Zaankanters voor Elkaar en de Gemeente Zaanstad vrijwilligers in het zonnetje door de wijkwaardering uit te reiken. Op 16 mei 2018 kreeg de kostuumgroep de Zaanse Kaper de Wijkwaardering uitgereikt. Meer weten over de wijkwaardering en hoe je iemand of een organisatie kunt aanmelden? Zie wijkwaardering
Hoe toonden de kooplieden hun rijkdom?
‘Ze lieten hun vermogen zien door mooie koopmanshuizen langs de Zaan te bouwen. Goede zaken werden omgezet in een goedjaarsend, waarbij er een stuk achterlangs richting de Zaan aan werd gebouwd. Toen waren er nog geen banken. Door de vrouw weldadig uit te dossen met gouden en zilveren sieraden kon de koopman aan de collega koopman laten zien hoe het ervoor stond. Zo was direct duidelijk hoe solvabel de koopman was en kon de koop snel werden gesloten. De reders, de handelaars, de scheepsbouwers, de eigenaren van de molens gingen onder meer naar de Amsterdamse stapelmarkt om zaken te doen en om stoffen uit te zoeken van de VOC, “de koeriersdienst van de 17e eeuw”. Het kwam ook voor dat ze speciale stoffen bestelden die in het Oosten werden gemaakt. De sitsen stoffen – tegenwoordig noemen we dit chitz – waren bijzonder omdat wij in ons klimaat geen katoen kunnen verbouwen. Een linnen hemd had iedereen, omdat het vlas in Zeeland werd verbouwd en daardoor voor iedereen beschikbaar.’
Als je katoen of zijde droeg uit de Oost dan was je vermogend.
Wie bepaalde wat de welvarende Zaankanters droegen?
‘Net zoals nu werd de mode nauwlettend gevolgd. De welvarende mevrouw had een naaister die de kostuums maakte naar de laatste mode. Deze werd laat 17e eeuw en in de 18e eeuw bepaald door het Franse en Engelse hof. Het duurde een tien tot vijftien jaar voordat het tot Holland was doorgedrongen. Het zilver en goud werd dan omgesmolten tot nieuwe modellen en er werden nieuwe stoffen gebruikt. We weten dat er langer klederdracht werd gedragen, maar de eerste tekening die wij hebben gezien dateert uit 1791. In het eerste modeblad ‘Het kabinet van mode en smaak’ werd toen een Zaanse vrouw getoond.’
Op deze modetekening en meer archiefonderzoek baseren wij onze ontwerpen.
Droeg ze altijd klederdracht?
‘De dracht droegen ze altijd. Van de nachtkleding ging men over tot de ochtendkleding. De vrouw droeg dan nog niet alle toeters en bellen, omdat ze meehielp met licht huishoudelijk werk dat ze niet kon overlaten aan de huishouding. In de middag was ze gekleed in vol ornaat met alle sieraden en bezocht dan mensen of ontving gasten aan huis. Wanneer ze bijvoorbeeld naar de kermis ging, dan kwam ze pas na middernacht thuis, nog altijd in vol ornaat.’
Daaronder gingen verschillende lagen onderkleding schuil en een korset waarbij je ingesnoerd werd.
Hoe is de kostuumgroep Zaanse Kaper ontstaan?
‘Onze kostuumgroep danken we aan de viering van het vijfhonderdjarig bestaan van Zaandijk in 1994. De gemeente Zaanstad wilde dit groots vieren met tien dagen feest. Daarvoor waren mensen die hier al vele generaties lang aan de Lagedijk wonen op zoek gegaan naar historische kledingstukken in hun kabinet. Deze hebben we aangevuld met nieuwe kledingstukken, die we aan de hand van historische bronnen zelf hebben gemaakt. Zodat we toen de volledige dracht uit een bepaalde periode konden laten zien. We zijn anderhalf jaar bezig geweest om het passend te krijgen. Een oorijzer bijvoorbeeld werd vroeger op maat op de schedel geklopt door de smid, zodat het alleen op haar hoofd paste.’
Wij moeten op veilingen net zo lang zoeken totdat we een oorijzer hebben gevonden dat bij ons hoofd past.
Wat doet kostuumgroep de Zaanse Kaper?
‘Na het feest vonden we het zonde als de kleding op z’n best op een paspop in woonkamer te zien was, maar waarschijnlijk eerder in de mottenbollen in een kast terecht kwam. Zo is de Zaanse Kaper ontstaan. We startten met vijftien mensen, waarvan er een aantal zijn gestopt, maar er zijn ook weer nieuwe mensen bij gekomen. De historische kleding uit verschillende periodes maken we zelf, alles is letterlijk met de hand gemaakt. Er komt geen naaimachine aan te pas.
Op aanvraag komen we bij allerlei instanties waar we de kleding showen en er uitleg over geven. We bestaan bijna 25 jaar waarbij we tientallen keren per jaar in kostuum ons verhaal presenteren bij verzorgingstehuizen, scholen, buurthuizen en bedrijven. Je maakt daardoor bijzondere dingen mee. Zoals mijn ontmoeting met een dementerende oude vrouw die vroeg waar ik vandaan kwam. Ik was toen simpel gekleed in het zwart en vertelde uit welk jaartal de dracht kwam.
Ze pakte toen mijn arm en zei: ‘Moeder, wat ben ik blij dat je er weer bent.’
Jullie waren te gast bij het huwelijk van Koning Willem Alexander en koningin Maxima?
‘Bijzonder was dat we langs de route waren uitgenodigd bij het huwelijk van koning Willem Alexander en koningin Maxima. Dat was een kers op de taart.
We vinden het ook heel erg leuk dat we op 16 mei de wijkwaardering hebben gekregen. Dat wij eruit gepikt zijn om de hobby die we uitdragen, waarbij we de cultuur en geschiedenis van onze streek overdragen.’
De wijkwaardering is heel erg leuk, omdat dit echt een lokale waardering is!
Meer weten over De Zaanse Kaper? Bekijk dan ook het verhaal dat eerder is gepubliceerd in het boek Kijk Zaans.