Dankzij Museum stichting Lettergieten ’83 wordt de oude traditie van de boekdruktechniek, en in het bijzonder het vervaardigen en zetten van loden letters, in leven gehouden.
Hier kun je het gieten van de loden letters zien op een gietmachine. Voor elke letter is een mal oftewel een matrijs. Deze wordt in een houder geplaatst direct boven een gietvorm waar lood in wordt gespoten. Het lood krijgt de vorm van een staafje waarop het beeld van de gebruikte matrijs verschijnt. Zo krijg je één letter. Beroepen zoals gieter, zetter en tikker behoren tot het verleden, maar worden in ere gehouden bij de stichting Lettergieten.
De geschiedenis van boekdrukkunst en het zetten van loden letters
Ronald Steur is de voorzitter van de stichting Lettergieten: ‘We bestaan sinds 1983. Voor die periode had je talloze drukkerijen in de Zaanstreek, zoals drukkerij Meijer en Mercurius. Het drukwerk werd uitgevoerd door geschoolde vakmensen die de ingewikkelde, traditionele technieken beheersten. De loden letters werden vakkundig bijeengeraapt door een zetter en het gemaakte ‘zetsel’ werd bedrukt met drukinkt. Zo kon je afdrukken maken met de drukpers.
Met de invoering van fotografisch en digitaal zetten en computers kwam er een einde aan dit vakmanschap.
De uitvinding van de boekdrukkunst rond 1445 had er voor gezorgd dat boeken in grotere hoeveelheden konden worden verspreid. Daarvoor was het echt monnikenwerk, omdat het met de hand moest worden overgeschreven. Dat was zeer kostbaar. Door de boekdrukkunst konden culturen overal ter wereld hun geschriften verspreiden. Het ging vooral om godsdienstige teksten, dat was de drijfveer. Vijf eeuwen voldeed het traditionele drukwerk opgebouwd met losse letters. Eind 19e eeuw werd mechanisatie van het lettergieten mogelijk. Vanuit die periode dateren de Monotype gietmachines van de Stichting Lettergieten.
Na de Tweede Wereldoorlog ging de ontwikkeling snel en kwamen er veel nieuwe technieken om letters te maken. In 1983 werd de oude techniek overbodig, evenals de vakmensen, want het was immers heel arbeidsintensief. ‘Stiepner, de manager van de Engelse firma die in Amsterdam verantwoordelijk was voor Monotype, heeft meegewerkt om alle technieken en de mensen die met zijn spullen konden werken, niet verloren gingen. Machines die niet meer gebruikt werden, kwamen onder het beheer van de stichting Lettergieten.’
Museum Stichting Lettergieten in Westzaan
‘In de jaren zeventig was er in Westzaan een kleuterschool gebouwd in een toentertijd kinderrijke buurt. Het heeft meerdere gebruikers gekend voordat wij het hebben gekocht als stichting. Hier kun je nu een van de belangrijkste lettergiettechnieken zien.’
Met deze techniek heeft drukkerij Meijer – die niet meer bestaat – de Winkler Prins gedrukt. Die zijn met losse letters op rij gezet.
‘Ruud Bennis, de chef van de zetterij, heeft jarenlang een grote rol gespeeld in de stichting. Hij heeft tot op het laatste moment aanwijzingen gegeven. De vakmensen die daadwerkelijk bij een drukkerij hebben gewerkt, zijn er bijna niet meer. Zij hebben hun kennis overgedragen aan vrijwilligers. Zo ben ik zelf gepensioneerd econoom. Mijn vader had ook een drukkerij dus ik had er wel affiniteit mee. Andere vrijwilligers komen bijvoorbeeld uit het onderwijs en hebben interesse in oude technieken. We vinden het belangrijk om de kennis over te dragen.
Iedere donderdag zijn we aan het werk. Twee keer per jaar hebben we een open dag, samen met papiermolen De schoolmeester tijdens de molendagen. Dan laten we de machines draaien en kunnen we bezoekers demonstreren hoe onze kleine drukkerij werkt.
Erfgoed moet je laten zien
De uitvinding van de boekdrukkunst heeft een grote rol gespeeld in de cultuur en geschiedenis. We vinden het belangrijk om te laten zien hoe letters gemaakt en gedrukt werden. Ook de vormgeving was van groot belang. Vanwege het artistieke gehalte zie je dat ook terug in musea.
Als stichting is het ook belangrijk om naar de toekomst te kijken.
Wij kunnen nog steeds allerlei soorten letters maken in diverse vormen en maten. In onze optiek heeft het alleen zin om machines te bewaren als je ze ook nog kan bedienen. De prachtige gegoten letters kun je hier nog zien. Naast de machines zijn ook de gietvormpjes van essentieel belang. Toen Monotype werd opgeheven, was er een enorme voorraad lettertypes en vormpjes die werden gehuurd door drukkerijen. Uit India kwam toen een bod om alle vormpjes over te nemen. Vakmensen die dit wilden bewaren hebben daarom in 1983 een crowdfundingsactie opgezet. Je kon als particulier een korps matrijzen kopen, die je als sponsor in eeuwige bruikleen gaf aan de stichting Lettergieten.
Inkomsten stichting Lettergieten
We krijgen geen subsidie, maar hebben wel kosten voor het pand, de elektriciteit, verzekering en belastingen. We hebben zo’n 18 tot 20.000 euro per jaar nodig om het draaiende te houden. 25% komt binnen via donateurs en 25% door de verhuur aan een kunstenaar en muziekgezelschap. Samen vormen we een klein cultureel centrum.
Ook krijgen we inkomsten doordat we nog altijd letters maken voor kunstenaars en hobbydrukkerijen. Zo krijgen we bijvoorbeeld regelmatig een order van boekbinders die bijvoorbeeld een antieke bijbel willen restaureren en daarvoor gouden letters nodig hebben voor de omslag. We zijn nog de enige in Nederland die letters in alle vormen en maten kan maken. Daarvoor hebben we een enorme verzameling van wel honderden gietvormen letters. Regelmatig krijgen we ook spullen, knappen het op en verkopen het door. Zo komen we min of meer elk jaar rond. Binnenkort vrezen we dat het dak van het gebouw gaat lekken, hiervoor hebben we dan wel extra inkomsten nodig.
Toekomst lettergieten
‘We kijken ook naar de toekomst. Dit vrijwilligerswerk is geen hobby, je moet je wel echt verdiepen in het vak. En interesse hebben in de geschiedenis van het lettergieten, dat verhaal wil je immers overbrengen op de bezoekers. Onze vrijwilligers hebben een hang naar traditionele technieken. Als een machine vastloopt, moet je zelf het probleem zien te achterhalen en op te lossen. Je kunt immers niet meer terug naar de fabriek die het probleem voor je oplost. De ervaring leert dat je met enige interesse alles zelf ook kunt oplossen.’
Vroeger was het vakwerk als je aan het drukwerk aan de achterkant niet kon zien hoe hard er gedrukt was. Tegenwoordig zijn er weer verschillende vaklieden die van drukken met loden letters een hobby maken. Zij maken gebruik van letterpress waarmee ze zich onderscheiden doordat je wel aan de achterkant voelt dat het gedrukt is. Letterpress levert prachtig werk op.’
Meer informatie over de activiteiten en het museum vind je op hun website
Jacobus van Waertstraat 53 in Westzaan