‘We hebben zoveel toegevoegd waardoor de Zaanstreek echt weer de Zaanstreek is geworden. Het is heel leuk dat we ons steentje hebben kunnen bijdragen.’
Gé Sombroek en Gerrit Assema startten in oktober 1978 met hun bouwbedrijf Somass, dat tegenwoordig in Zaandijk is gehuisvest. Ze hebben de Zaanstreek verrijkt met groene Zaanse huizen, schuren, monumentale stenen panden, kleine buurtschappen, uitdagende projecten en molens. De mannen zijn inmiddels met pensioen.
Somass: ‘Hameren op de Zaanse identiteit.’
‘Als reizigers vroeger over de rivier de Zaanstreek binnenkwamen, genoten ze van het uitzicht op de prachtige gekleurde houten huizen en de mooie tuinen, de pakhuizen en de molens. Het was een harmonieus geheel dat adembenemend mooi moet zijn geweest.’
Gé Sombroek en Gerrit Assema startten in oktober 1978 met hun bouwbedrijf Somass, dat tegenwoordig in Zaandijk is gehuisvest. De afgelopen 42 jaar hebben ze de Zaanstreek verrijkt met groene Zaanse huizen, schuren, monumentale stenen panden, kleine buurtschappen, uitdagende projecten en molens.
‘Dit hebben we samen gedaan. Je kunt nog zulke mooie ideeën hebben maar als je geen goede timmerlieden hebt om het uit te voeren dan ben je nergens. Onze timmerlieden hebben dezelfde bevlogenheid en kennis, daardoor hebben we overal vakwerk neer kunnen zetten.’
Dit is de eerste van een vierdelige serie over de bijdrage van Somass aan de Zaanse houtbouw in de 20e en 21 eeuw.
Eerste klus voor Somass
Gé Sombroek vertelt: ‘Gerrit en ik zijn al heel lang kameraden. Als timmerman werkten we in loondienst en op zaterdag timmerden we samen voor vrienden. We schreven met potlood Somass op het verrichtte werk, zo zou ons toekomstige bedrijf gaan heten. Mijn buurman, die onze stoere praat over een eigen bedrijf kende, kwam met de tip dat hij nog wel een leuk werkplaatsje wist. Uit beleefdheid gingen we kijken. Toen we het kleine pand achter pakhuis Saigon in Wormer zagen, waren we direct enthousiast. In gedachte zagen we de machines al staan. De volgende stap was een bezoek aan de bank om geld te lenen.
Dezelfde buurman kwam met onze eerste klus: We moesten een nette begroting maken voor een verbouwing van een huis van een familielid. Na zorgvuldig rekenen kwamen we met een uitgebreide begroting. De buurman zag 30.000 gulden staan en stelde voor dat hij al 10.000 zou aanbetalen zodat we gereedschap konden aanschaffen. We hadden nog geen spijker geslagen, maar de man had er vertrouwen in dat het goed zou komen. Dat bedrag en het vertrouwen voelde als een vermogen.
Jong en enthousiast gingen we aan de slag. We moesten alles nog ontdekken, tegelijkertijd gingen we vol energie al op zoek naar de volgende klus. Het voelde alsof we al wereldberoemd waren. Alles pakten we aan en zorgden dat het goed kwam en dat we geen schulden hadden. We werkten hard en halveerden onze pauzes, het mocht niet misgaan. In de begintijd deden we veel dakkapellen en kozijnen voor een woningbouwvereniging.
Het verdiende goed, maar het was saai omdat het steeds hetzelfde was.’
Zaanse houtbouw
‘Een makelaar uit Oostzaan tipte ons dat er op de veiling een houten huisje aan de Oostzijde in Zaandam werd aangeboden. Het was een ongelooflijke bouwval, maar het leek ons wel leuk om de handen uit de mouwen te steken. Hoe het moest, wisten we niet. We waren nog onbekend met restauratiewerk. Iedere dag gingen we met het boek ‘Houten huizen’ van de auteurs H. Janse en S. De Jonge, naar het rijksmonument. We hielden van het ambachtelijke, dus het timmeren zonder dat er een spijker aan te pas kwam vonden we echt mooi. Het was een zoektocht hoe het pand er oorspronkelijk uit had gezien, want het was al tientallen keren verbouwd.
Toen we de oorspronkelijke bouw terug hadden gevonden, realiseerden we ons hoe goed doordacht het systeem van Zaanse houtbouw was. We waren ongelooflijk trots toen het in 1986 klaar was. Achteraf gezien hadden we het nog beter kunnen doen, al doende leert men.
Opnieuw dachten we dat we wereldberoemd waren, maar dat waren we alleen voor onze eigen familie.’
Stelling van Pythagoras
Typerend is dat er al meer dan 300 jaar volgens dezelfde principes wordt gebouwd. Schuintes werden altijd bepaald door de 3-4-5 steek, oftewel de stelling van Pythogoras. Dat gold ook voor de ruitverdeling, de dakhelling en de schuinte van de korbelen. De houten buitenkant, het dragende skelet, de versieringen en de gootconstructie buiten de gevel zijn typerend voor deze stijl.
Bouwvallen bleken schatkamers
.
Belangstelling voor behoud Zaanse houtbouw
Gé Sombroek: ‘Meer mensen bekommerden zich in die tijd om de Zaanse houtbouw. Zo waren er verenigingen die zich sterk maakte voor het behoud. Er werd veel over gesproken, maar wij konden het uitvoeren! In de jaren tachtig van de vorige eeuw waren de meeste Zaanse huizen al lang gesloopt of verwaarloosd.
De gemeente had voor heel veel panden een sloopvergunning afgegeven zonder erbij na te denken wat de waarde was.
Een deel ging naar de Zaanse Schans. De rest mocht gesloopt.
Dezelfde makelaar tipte ons dat de oude schilderswinkel van Dekker (1626) aan de Westzijde 185 in Zaandam op de veiling kwam. De ligging was fantastisch, daar kwam veel verkeer langs zodat mensen konden zien waar we mee bezig waren. Ook dit was een ongekende bouwval dat voor 70 cm scheef stond. In dit rijksmonument ontdekte we de schoonheid van oude Bijbelse tegels, plinttegels, eiken wagenschot wanden, een waterput, een verborgen kelder, een opkamer, eiken deuren, een prachtige profilering en er kwamen verborgen schilderingen tevoorschijn tijdens de restauratie. Het had een enorme rijkdom. In de buurt was de vereniging Oud West die de geschiedenis uitzocht. Die verhalen konden we mooi toevoegen.
Tijdens de open dag in 1988 kwamen er honderden mensen kijken. We hadden na afloop geen stem meer. De bezoekers vonden de wederopstanding geweldig.’
Unieke Zaanse identiteit
‘Er kwam steeds meer enthousiasme voor de Zaanse huizen. Omdat het niet voor iedereen weggelegd is om in een monument te wonen, kwamen we met het idee voor Zaanse replica. We wisten hoe slim en simpel een Zaans huis in elkaar zit, dat kunnen we exact namaken. Door een oud stoepje en oude dakpannen en deuren toe te voegen zou het niet te onderscheiden zijn van een oud gerestaureerd Zaans huis. Architect Han van Leeuwen maakte hiervoor de tekeningen, hij wist hoe we dit zouden kunnen bouwen.
Met dat plan gingen we naar de gemeente. Er was zoveel houtbouw verdwenen, op deze manier konden we zorgen dat de Zaanse identiteit weer terugkwam. De Zaanstreek is uniek door de Zaanse houtbouw. Ons plan werd door de gemeente volledig afgeserveerd. Er was totaal geen interesse in de Zaanse houtbouw.
We moesten niet achterom kijken, we moesten met nieuwe plannen komen voor de toekomst.
Daar dachten wij anders over. Je weet dat je iets goeds in handen hebt waar je goed over hebt nagedacht, dus we bleven de gemeente bestoken met ons idee. Hemel en aarde hebben we bewogen met de boodschap: “Maak de Zaanse identiteit weer belangrijk. Anders worden we een eenheidsworst en lijken we op de rest van Nederland.”
Een aantal jaren later kwam de gemeente Zaanstad met een visie voor de komende vijftien jaar waarin eindelijk gesproken werd over de Zaanse identiteit. De architecten en makelaars die bij de presentatie waren spraken ons aan: “Jullie koren staat te bloeien. Zaanstad is om.” Vanaf die tijd ging het makkelijker. Al snel werden we regelmatig gebeld door de gemeente als ze vragen hadden over de Zaanse houtbouw.
Opeens stonden we te boek als Zaanse goeroes.’
We hadden er veel energie in gestoken en laten zien wat er mogelijk was. Zelf hadden we ook het gevoel dat alles klopte.
Groene sprongetjes
‘We zochten in de Zaanstreek naar panden die gerestaureerd en behouden konden blijven. Je moest de eigenaar van het vervallen monument dan wel meekrijgen in het verhaal. Als dat niet lukte dan vroegen we of ze het wilden verkopen. Dan knapten wij het wel op. Dat is een aantal keren gebeurd, dan namen wij het risico. Gewoon proberen! Investeren blijft altijd een beetje eng, maar dat is gelukkig allemaal wel goed gegaan.’
‘Daarna ging het snel. De gemeente vond de restauraties en replica’s leuk. De weerstand was weg. Steeds meer Zaankanters vonden de Zaanse huisjes leuk. Veel mensen wilden geen nieuwbouw meer, maar een Zaans huis. We vertelden over de houten makelaar op de gevel, de geschulpte windveer, puilijsten en goten met gootklossen, zodat de nieuwe eigenaars deze historische kennis weer over konden brengen naar hun bezoekers.
Zo ontstond een sneeuwbaleffect en keken steeds meer mensen naar de details van de Zaanse huizen.
Pakhuis Asia
‘Over alle panden zijn verhalen te vertellen. De Waakzaamheid in Koog aan de Zaan is zo’n verhaal met daarachter aan de Zaan vleetpakhuis Asia dat in zeer slechte staat verkeerde. Het uitzicht daar is prachtig. We hadden jonge advocaten meegenomen met de vraag of ze interesse hadden in de koop van het pakhuis als het gerestaureerd zou zijn. Na onze uitleg over het unieke pand en het uitzicht kwam er snel een akkoord. Wel hadden ze bezwaar tegen het trieste zicht op de Waakzaamheid, dat toen nog in een vervallen staat verkeerde. Heb nog even geduld zeiden we met overtuiging “Dat knappen we ook nog wel op.”
De Waakzaamheid
Na de voltooiing van de restauratie waren de advocaten superblij want het is absoluut een wereldplek met fabelachtig mooi uitzicht. Direct daarna begon de restauratie van de oudste houten herberg van Nederland De Waakzaamheid, waarmee we de Zaanstreek enthousiast maakte door mee te doen met de TV afleveringen van Het Mooiste Pand Van Nederland. Daarna was eindelijk de stenen feestzaal behorende bij de Waakzaamheid aan de beurt om aan te pakken. We hebben er zes appartementen in gemaakt. En het sluitstuk van dit hele buurtje is de bouw van drie pakhuiswoningen en twee herenhuizen aan de andere zijde van de voormalige sluis. Het is echt een buurtschap, waar de bewoners regelmatig samen iets organiseren. Dat maakt het zoveel leuker .Lees ook het verhaal uit het boek Zaanse Parels over de geschiedenis en ontwikkeling van de Waakzaamheid-Download
‘Ik denk dat wij mede de oorzaak zijn geweest dat het denken over onze streek voor de gemiddelde Zaankanter positiever is geworden. De Zaanstreek is bijzonder met zoveel historie aan houten huizen, pakhuizen, molens en landschap. Eerst was er bijna alleen nog maar het reservaat de Zaanse Schans, daarna kwamen de groene sprongetjes van Somass met meer Zaanse huizen en pakhuizen overal verspreid in de Zaanstreek. Je ziet ze nu overal. Steeds meer mensen zijn hier enthousiast over. Het is goed dat ook jonge vaklieden hier mee verder gaan en dat er nieuwe bedrijven opstaan die zich specialiseren in de Zaanse houtbouw en molenbouw.’
Vicomte nieuw historisch buurtschap
Leuk is ook het verhaal over de biscuitfabriek Vicomte in Westzaan. Aan de Overtoom stond een stenen fabriek waar lange vingers en wafels werden gemaakt. ‘Het had twee verdiepingen en een plat dak waar een dakje met oud-Hollandse dakpannen bovenuit piepte. Arnold Sol, kenner van de geschiedenis van Westzaan, vertelde dat er een houten pakhuis in de stenen fabriek stond. Men was ooit met de productie van lange vingers in dit houten zaadpakhuis begonnen en toen het bedrijf groeide hebben ze er een pand – in dit geval van steen – omheen gebouwd. Net zoals bij het Tsaar Peterhuisje, waardoor het houten pakhuis ruim 100 jaar onzichtbaar werd. Wij hebben het pakhuis weer tevoorschijn getoverd, geheel gerestaureerd en er vijf woningen in ondergebracht. Er omheen hebben we replica’s gebouwd van huizen die hier ooit in de 17e en 18e eeuw hebben gestaan. Zo is er een nieuw historisch buurtschapje ontstaan in Westzaan waar het verleden weer zichtbaar is en verteld kan worden.
De Veldmuis verrijst in Westzaan
‘Als je enthousiast bent over de historie van de Zaanstreek dan kom je vanzelf bij de molens terecht. In 2003 hebben we de molenmakerij van Gerrit Smit en Nico Maas overgenomen en voortgezet als een zelfstandige tak van Somass. Met de molenmakers hebben we de houtzaagmolen Het Jonge Schaap gebouwd aan de Zaanse Schans. Deze eerste molen was spannend maar ook geweldig om te mogen maken, maar dat smaakte naar meer. Zo’n vijftien jaar geleden ontstond ook het idee om molen De Veldmuis in Westzaan opnieuw te bouwen. Daar in het veld stond een oorspronkelijke snuifmolen die later omgebouwd is tot houtzaagmolen. In 1916 is de molen verkocht aan een Amerikaan die hem verscheepte naar Amerika. Onderweg is het schip echter getorpedeerd en sindsdien ligt het op de bodem van de Atlantische Oceaan. De schuren waren blijven staan en tot 1955 heeft het gefunctioneerd als houtzaagschuur waarbij de machines werden aangedreven door elektromotoren. Daarna raakte het in verval. Wij kregen de grond in bezit en vroegen bij de gemeente een vergunning om molen De Veldmuis te mogen herbouwen. Dat liep niet zo soepel en heeft jaren geduurd. We vertelden de gemeente dat we hier veel verschillende industriemolens hebben maar nog geen molen, puur en alleen maar om in wonen. Het zou toch interessant zijn om de draai te maken naar de tegenwoordige tijd? Door de molen zelf zijn eigen energie op te laten wekken zou het een eigentijds en zelfs vooruitstrevend project zijn.
Het heeft wel even geduurd om de geschikte kandidaat te vinden voor deze plek, iemand die zag wat wij voor ogen hadden. Je woont midden in het veld, hebt de ochtend- en avondzon, een heerlijk uitzicht en vooral rust. Veel mensen wilden wel, maar ze haakten om verschillende redenen af. Uiteindelijk werd een Zaanse ondernemer die veel heeft met de historie de opdrachtgever. De missie van Somass was voltooid.